Klocek Podróżnik

Wyspa Wielkanocna utworzyła się po serii wybuchów 3 wulkanów: Poike, Rano Kau i Terevaka. Wyspa pokryta jest skąpo trawami oraz nielicznymi drzewami, chociaż niegdyś była gęsto porośnięta palmami. Położona na bezkresie Oceanu Spokojnego, prawie 4 tysiące kilometrów na zachód od wybrzeża Ameryki Południowej, należy do „najsamotniejszych” miejsc świata. Najbliższa zamieszkana wysepka Pitcairn znajduje się w odległości aż ponad 2 tysięcy kilometrów.
Już od czasu przybycia na nią pierwszych Europejczyków, a dokładniej Holendra Jacob'a Roggeveen'a w 1722 roku, zadawano sobie pytanie w jaki sposób dotarli tam ludzie skoro odległość do najbliższej cywilizacji wynosi tysiące kilometrów? Ze źródeł naukowych dowiadujemy się, że miało to nastąpić między 350 a 900 rokiem naszej ery, lub jak podaje wiele innych źródeł pomiędzy IV-V wiekiem. Na wyspie znajduje się nieomal 900 olbrzymich, kamiennych posągów zwanych moai, których pochodzenie należy do najbardziej nieprzeniknionych zagadek świata. Rownież zadziwiające petroglify i wyjątkowe pismo, przypominające trochę egipskie hieroglify, dają świadectwo fascynującej kulturze, która jak wszystko na to wskazuje, rozwinęła się w kompletnej izolacji w niewyjaśniony sposób i równie tajemniczo przestała istnieć. Wszelkie wyjaśnienia dotyczące starożytnej kultury wyspy są w większości przypuszczeniami i nawet te najbardziej naukowo udokumentowane, nie do końca rozwikłane. Najwcześniejsze znane przekazy ustne pochodzą z okresu, kiedy mieszkańcy dawno już nie praktykowali swojej pierwotnej kultury i nie potrafili o niej wiele powiedzieć. Również tajemniczego pisma Rongo-Rongo nie udało się dotychczas odszyfrować.
Wyspa Wielkanocna znajduje się od 1888 roku pod zarządem Chilijskim, jednak geograficznie i kulturowo należy do Polinezji i nazywana jest przez rdzennych mieszkańców Rapa Nui.

Rapa Nui jest niewielka i zajmuje około 160 kilometrów kwadratowych. Posiada tylko jedno miasteczko Hanga Roa, a jedyną linią lotniczą, której samoloty obsługują port lotniczy Mataveri jest chilijski LAN. Już na lotnisku odczuwam polinezyjski charakter wyspy. Typowe ciepłe powitanie „ia orana!” (witaj!) oraz wspaniały polinezyjski zwyczaj zawieszania na szyjach gości wieńca uplecionego ze świeżych, pachnących kwiatów.

Hanga Roa jest niewielkim miasteczkiem, w którym wszędzie można dojść na pieszo. W centralnie położonej przystani rybackiej usytuowany jest pierwszy oryginalny moai, którego możemy podziwiać. Figur nie wolno dotykać i do wielu nawet nie wolno się zbliżać. Moai otoczony jest niewielkim ogrodzeniem z drewnianych belek, w którym pozostawione są jednak przejścia. Pomyślałem sobie, że dzięki nim możemy się nieco zbliżyć i zrobić lepsze zdjęcia. Kiedy tylko przekraczamy barierkę i zbliżamy się do posągu, zostajemy natychmiast skarceni przez jednego z mieszkańców.

Ahu są to podłużne platformy ceremonialne obudowane kamieniami, na których ustawione są statuy. Dotychczas na Rapa Nui odkryto ponad 250 Ahu i na ponad połowie z nich znajduje się więcej niż jeden posąg.

Pomimo urzędowego języka hiszpańskiego i politycznej przynależności do Chile, polinezyjski charakter Rapa Nui odczuwa się na każdym kroku. Wielu mieszkańców nosi typową biżuterię i stroje. Mężczyźni często ubierają sarong zamiast spodni, ozdabiają swoje ciała polinezyjskimi tatuażami oraz noszą tradycyjnie upięte w kok długie włosy. Na grobach niejednokrotnie ustawiane są rzeźby i symbole pochodzące z pradawnej kultury Rapanui. Również wielkie drewniane tiki, związane z polinezyjskim kultem przodków i przedstawiające mitycznego pierwszego człowieka, są typowym motywem na wyspie.

Już w pierwszej połowie XIX wieku wszystkie monumenty moai były przewrócone twarzami do ziemi i częściowo rozbite. Ustne przekazy wspominają o wielkiej wojnie plemiennej, która przyczyniła się do upadku całej kultury. Jednak zarówno w czasie jej trwania jak i po zakończeniu, posągi stały jeszcze na swoich platformach. Najwcześniejsi europejscy przyjezdni relacjonowali jednoznacznie, że w XVIII, a nawet na początku XIX wieku widzieli stojące posągi. Naukowcy przypuszczają, że wraz z rosnącymi napięciami plemiennymi były one z czasem jeden po drugim niszczone. Dodatkowo przywleczony przez Europejczyków Syfilis przyczynił się do strącenia ostatnich moai z ich podestów. Rapanui wierzyli mianowicie w boską moc (mana) zawartą w moai, która może chronić i karać. Wydarzenia wskazywały jednak na to, że figury straciły swoją energię albo mieszkańcy chcieli się chronić przed karą kamiennych kolosów poprzez ich zniszczenie.

Grupa Ahu Akahanga wygląda właściwie jak pole pełne kamieni z przewróconymi figurami. Biorąc jednak pod uwagę, że w pobliżu miałby znajdować się grób legendarnego króla Hotu Matuá, warto jest odwiedzić to miejsce.

Król Hotu Matuá wspominany jest we wszystkich legendach o zasiedleniu Rapa Nui – był ojcem założycielem kultury Rapanui. Czy został faktycznie pochowany w tym miejscu, tego nie można stwierdzić z całą pewnością. Na próżno szukać tu jakiegokolwiek znaku wskazującego na istnienie królewskiego grobu. Mimo tego kompleks Ahu Akahanga nazywany jest "platformą króla".

Pierwotnie około 50 spośród wszystkich posągów moai miało nasadzone na głowach cylindryczne zwieńczenia nazywane pukao. Niektórzy naukowcy określają je jako kapelusz, inni jako polinezyjską fryzurę z długich, plecionych włosów. Wszystkie pukao wykonane z czerwonego tufu wulkanicznego pochodzą z krateru Puna Pau, wokół którego znajduje się jeszcze obecnie około 30 wyglądających tak, jakby zostały zamówione i nieodebrane. Pukao posiadają zróżnicowane formy i czasami udekorowane są petroglifami.

Chaty budowane przez kulturę Rapanui nazywane są paenga. W kamiennych fundamentach drążono otwory i wstawiano do nich drewniane tyczki, które napięte i połączone w łuk tworzyły szkielet budowli. Cała konstrukcja pokryta była plecionymi matami i liśćmi. Chaty miały bardzo małe wejścia i służyły wyłącznie jako miejsce noclegowe. Pozostałe życie odbywało się na zewnątrz.

Przed wejściem do każdej chaty znajdowała się platforma wyłożona zaokrąglonymi kamieniami, a sama budowla przypominała kształtem odwróconą łódź.

Ahu Tongariki najlepiej chyba odzwierciedla wygląd wszystkich platform w czasach ich doskonałości. Mierząca aż 220 metrów długości, była największą strukturą religijną w całej Polinezji. Niewykluczone, że ten potężny kompleks ceremonialny wielokrotnie rozbudowywano. Znaleziska archeologiczne wskazują mianowicie, że mogło tu stać nawet ponad 30 posągów moai na kilku różnych platformach. W XVII wieku stała tu jednak tylko jedna platforma z 15 figurami.

W 1960 roku kompleks został doszczętnie zniszczony przez tsunami, którego fala rozmyła platformę i przesunęła ważące do 90 ton maoi około 100 metrów w głąb lądu. Dopiero dzięki japońskiej firmie Tanado udało się w 1995 roku odbudować Ahu Tongariki.

Każdy moai jest trochę inny. Różnią się sylwetką i wyrazem twarzy. Przypuszczalnie nadano im różnorodne charaktery, ponieważ mają reprezentować przodków. Obecnie odbudowana Ahu Tongariki jest o połowę mniejsza od oryginału. Ma tylko 100 metrów długości jednak tak jak wcześniej stoi na niej 15 figur.

Spośród nieomal 900 znanych figur moai, prawie wszystkie wyrzeźbione zostały ze skał wulkanicznych w mistycznym kraterze Rano Raku. Jeszcze ciągle znajduje się w nim prawie 400 monumentów, z których około 25 procent jest kompletnie wyrzeźbionych i uwolnionych od skały macierzystej. Rano Raku jest również jedynym miejscem na Rapa Nui, w którym figury nie zostały przewrócone. Być może, dlatego że zakopane są aż po piersi w wulkanicznych osadach.

Jeśli przyjrzeć się dokładniej tutejszym posągom, widać wyraźnie, że wykonane są z pewną artystyczną swobodą i wdziękiem. Inaczej niż pozostałe, ustawione na poszczególnych platformach na wyspie. Na przykład moai Piropiro posiada szpiczasty nos i lekko skrzywioną postawę. Piropiro wystaje z ziemi na wysokość 6 metrów, choć jego całkowita wysokość wynosi około 11 metrów. Jest największym spośród kompletnie ukończonych i postawionych posągów.

Moai Ko Kona He Roa ma wyrytą na piersiach ozdobę w postaci statku z odbiegającą od niego liną w kierunku wielkiego żółwia. Co ciekawe, jest to najprawdopodobniej europejski statek z 3 masztami. Całość wygląda jakby żółw ciągnął statek lub wskazywał mu drogę na wyspę.
„Wytatuowany moai” posiada typową, falowaną dekorację podobną do tatuaży jakie Rapanui nosili wokół szyi. W tym wyrytym „tatuażu” znaleziono resztki pigmentów użyte dla podkreślenia ozdoby na posągu. Ponadto na lewym ramieniu ma grawiurę reprezentującą Boga-Stwórcę Make Make.

W kraterze Rano Raraku znajduje się również moai nazywany Tukuturi (lub Tuturi) o zupełnie odmiennej formie. Posiada nogi i klęczy. Ręce spoczywają na kolanach, ma okrągłą głowę, małe okrągłe oczy i brodę. Stwierdzono, że Tukuturi wykonany został około 1100 roku.

Największy, ale niedokończony moai o nazwie Te Tokanga (lub Ko Teto Kena) nazywany jest gigantem. Gdyby został ukończony, byłby nim rzeczywiście – miałby prawie 22 metry wysokości i ważyłby około 270 ton.

Na platformie Ahu Te Pito Kura znajduje się powalony moai nazywany Paro, mierzący prawie 10 metrów wysokości. Miał on być przewrócony jako ostatni dopiero około 1838 roku. Jest największym spośród wszystkich, które przetransportowano z krateru Rano Raraku i ustawiono na platformie. Jako jeden z nielicznych posiadał nasadzony na głowie dwumetrowy i ważący prawie 12 ton pukao.

Obok platformy Ahu Te Pito Kura znajduje się wyjątkowa, owalna i gładko wypolerowana skała zwana Te Pito O Te Henua (pępek świata). Legenda głosi, że ten okrągły głaz posiada magiczną moc i wcześniejsi mieszkańcy Rapa Nui czcili go za emanowanie siły duchowej mana. Według mitu, założyciel kultury Rapa Nui i pierwszy król Ariki Hotu Matua miał przywieźć go wraz ze sobą. Badania geologiczne dowodzą jednak, że głaz pochodzi jednoznacznie z Wyspy Wielkanocnej. Ze względu na dużą zawartość żelaza nagrzewa się na słońcu zdecydowanie mocniej niż inne i oddziałuje na pole magnetyczne i wskazówkę kompasu.

Pępek świata otoczony jest małym, kamiennym murkiem, a obok niego leżą jak taborety przy stole 4 mniejsze kamienie. Wielu odwiedzających Te Pito O Te Henua siada na „taboretach” i kładzie ręce na magicznym głazie, aby zaczerpnąć odrobinę mistycznej mocy mana.

W międzyczasie głaz stał się atrakcją turystyczną i opisywany jest w przewodnikach. Cała „konstrukcja” wokół głazu Te Pito O Te Henua została jednak stworzona przez mieszkańców lub przyjezdnych dopiero w latach 70-tych XX wieku. Istnieją mianowicie wcześniejsze zdjęcia, na których widać okrągły głaz, ale bez murku i czterech „taboretów”.

Pomimo, że Rapa Nui posiada prawie 60 kilometrów wybrzeża, to w porównaniu z innymi wyspami Polinezji ma bardzo niewiele plaży. Anakena jest największą z nich i zdecydowanie najładniejszą. Według legendy, to właśnie tu wylądował pierwszy władca Ariki Hotu Matua wraz ze swoim ludem, dając początek tajemniczej kulturze Rapanui. W bezpośrednim sąsiedztwie plaży znajduje się platforma Ahu Nau Nau z 7 moai, oraz nieco dalej platforma Ahu Ature Huke z 1 posągiem.

Na wyspie Wielkanocnej można znaleźć wiele śladów przeminionej kultury, której sami mieszkańcy już na początku XVIII wieku nie potrafili wyjaśnić. Jacob Roggeveen zapisał, że zastał ludność, której łodzie były w złym stanie. Późniejsi przyjezdni donosili o podupadłych strukturach społecznych. Już wtedy miejscowa ludność opowiadała, że ich przodkowie prowadzili walki, w których cała klasa inteligencji, tak zwanych „długouchych”, została unicestwiona. Po ich zakończeniu zaprzestano tworzenia moai, a z biegiem lat przewracano twarzami do ziemi już istniejące, aby straciły swoją moc. Moai z platformy Ahu Nau Nau zostały po przewróceniu zasypane przez wiatr piaskiem i nie uległy tak silnej erozji jak pozostałe figury. Dzięki temu konserwującemu procesowi można dzisiaj podziwiać cudownie wykute kształty oraz liczne detale. Są to najpiękniejsze posągi na wyspie, wyglądające prawie tak jak za czasów swojej świetności.

Na Ahu Ature Huki stoi jeden moai o wysokości 6 metrów i wadze około 30 ton. Norweski naukowiec Thor Heyerdahl z pomocą miejscowej ludności, postawił go w 1956 roku w tradycyjny sposób, bez użycia maszyn i nowoczesnych narzędzi.

Odrestaurowany kompleks Tahai obejmuje 3 platformy i odzwierciedla oryginalny wygląd dawnej osady. Z Hanga Roa można do niego swobodnie dojść na pieszo.

Na platformie Ahu Ko Te Riku stoi tylko 1 moai z nasadzonym, czerwonym pukao i włożonymi oczami. Są one kopią opierającą się na oku znalezionym na plaży Anakena w 1978. Ten Ahu ukazuje moai w jego pełnej okazałości. W kamieniołomie ciosano figury tylko z zarysem oczodołów i dopiero po ustawieniu na miejscu przeznaczenia ostatecznie dokańczano. W czasie specjalnych okazji umieszczano w nich oczy, które nadawały posągowi pełną moc mana.

Nieco dalej za kompleksem Tahai znajduje się mała zatoka Hanga Kio'e (Zatoka myszy). Wybudowane są przy niej 2 odrestaurowane platformy – Ahu Akapu i Ahu Hanga Kio'e.

W Muzeum Antropologicznym ojca Sebastiana Englert'a, eksponowane są zbiory niemieckiego misjonarza. W odróżnieniu od większości chrześcijańskich duchownych, ojciec Englert nie przyczynił się do zniszczenia, lecz wręcz do ocalenia języka i artefaktów kultury Rapanui.
Jedną z najbardziej znanych drewnianych figur Rapanui jest moai Kavakava. Według przypuszczeń naukowców figura ta miała być uosobieniem wielce szanowanego za życia przodka, który osiągnął status boskości. Taki odpowiednik świętego w Kościele Katolickim. Figurki spełniały rolę ochronną przed złymi duchami aku-aku.

Francuski misjonarz Eugéne Eyraud doniósł w 1864 roku swojemu biskupowi urzędującemu na Tahiti, że prawie w każdej chacie Rapanui przechowywana jest zawinięta w słomiane maty, tabliczka z nieznanym pismem. Dwa lata później, wysłany na wyspę pełnomocnik kościelny doniósł biskupowi, że jego zalecenie wykonano i wszystkie tablice zostały spalone. Jest to jeden z głównych powodów, z którego pismo Rongo-Rongo prawdopodobnie nigdy nie będzie odszyfrowane.

Inne popularne figury Rapanui to moai Tangata i moai Papa. Moai Tangata jest mniejszy i symbolizuje mężczyznę, większa moai Papa to kobieta. Obie są uosobieniem ważnych przodków.

Tak zwane figury Moko przedstawiają indywiduum mieszane pomiędzy żyjącą na wyspie dwunastocentymetrową jaszczurką i człowiekiem. Figury były używane do ochrony przed złymi duchami i praktycznie codziennym narzędziem obrzędowym kapłanów Rapanui.

Platforma Ahu Tahira znajduje się w kompleksie ceremonialnym Vinapu. Jej tylna ściana zbudowana jest z olbrzymich kamiennych płyt o perfekcyjnie dociętych krawędziach połączonych we wspaniały mur bez użycia zaprawy, przypominający peruańskie budowle Inków. Ten fakt dał niektórym naukowcom grunt do spekulacji na temat pochodzenia ludu Rapanui od Inków.

Największym wulkanem Rapa Nui jest Rano Kau. Średnica jego krateru wynosi ponad 1 kilometr i tworzy rodzaj spektakularnego amfiteatru o głębokości około 200 metrów. Na jego krawędzi w pobliżu stromego klifu morskiego, znajduje się ceremonialna wioska Orongo. Jest ona prastarym centrum obrzędowym kultu Tangata manu (człowieka-ptaka).
Tangata manu to tytuł zwycięzcy w rytualnych zawodach polegających na zdobyciu pierwszego w roku lęgowym jaja Manu tara (rybitwy Sterna fuscata). Przedstawiciele poszczególnych klanów zwani hopu, wyłonieni na podstawie proroczych snów wieszczów ivi-attua, musieli przepłynąć wpław z Rapa Nui na pobliską wysepkę Motu Nui, wyjąć jajo z gniazda, wrócić na wyspę, wspiąć się na szczyt dwustupięćdziesięciometrowego klifu, dobiec do Orongo i wręczyć jajo prowadzącemu uroczystości. Zwycięstwo dawało klanowi wyłączność zbierania jaj i piskląt na Motu Nui przez cały rok. Wyścig był bardzo niebezpieczny. Wielu hopu ginęło w trakcie zawodów z powodu ataków rekinów, utonięcia lub upadku z klifu. Obrzędów dokonywano na cześć boga-stwórcy Make-Make. Zostały one zakazane przez misjonarzy w drugiej połowie XIX w.

Motu Nui jest najdalszą spośród 3 małych wysepek znajdujących się w pobliżu wioski Orongo i zarazem najważniejszą w obrzędach kultu Tangata manu (człowieka-ptaka).

W Orongo znajduje się 70 kamiennych domów ceremonialnych, z których około 50 zostało odrestaurowanych. Stoją w 2 nieregularnych rzędach i wszystkie mają wejścia skierowane na południe.

W każdym z tych kamiennych domów oczekiwał przedstawiciel poszczególnego klanu na rozpoczęcie zawodów Tangata manu.

Katastrofy spowodowane przez samych Rapanui poprzez wycięcie drzew na wyspie oraz całkowite unicestwienie inteligencji – „długouchych”, były w zasadzie nie tak znaczące jak te, które spowodowali na niej Europejczycy. W XIX wieku przywlekli syfilis, potem wywozili mieszkańców do niewolniczej pracy w Peru i Tahiti. Ci, którym udało się wrócić, przywlekli ze sobą ospę i trąd. Katoliccy misjonarze w swojej nadgorliwości spalili bardzo ważny element ich kultury – prawie wszystkie tabliczki z pismem Rongo-Rongo. W 1877 roku mieszkało na wyspie 111 osób z czego tylko 36 Rapanui żyjących na niej dłużej niż jedną generację. W ciągu niewielu lat bezpowrotnie została zatracona wiedza o starej kulturze tego narodu.
Po aneksji przez Chile w 1888 i późniejszym powstaniu wyzwoleńczym, wprowadzono stan wojenny, trwający do 1965 roku. Zabroniono opuszczania wyspy i używania języka ojczystego. Dopiero w latach 70-tych XX wieku, Chile uznało kulturę Rapanui i jej wartości. Od 1975 przywrócono nauczanie języka, a po około 10 latach kultura regionu stała się przedmiotem obowiązkowym w szkole.

Na początku wspomniałem o wspaniałym, polinezyjskim zwyczaju witania gości wieńcem uplecionym z kwiatów. Istnieje również zwyczaj pożegnania gości talizmanem z muszelek, suszonych nasion i piór. Każdy z nas na pożegnanie otrzymuje malutki naszyjnik z drobnych muszelek.

Na lotnisku spotykamy pewną rodzinę, której członkowie wręcz uginają się od podarowanych im talizmanów. Wszystko wskazuje na to, że posiadają wysoki status i wielki szacunek na wyspie. Niektóre z ozdób zawieszonych na ich szyjach są drobne i skromne, podobnie jak nasze, inne bardzo bogato zdobione. Mają przynosić szczęście i sprawić powrót na wyspę. Jeśli to prawda, to ogromnie się cieszę na ponowne odwiedziny na mistycznej Rapa Nui.